کتاب «تاریخ قم» یکی از قدیمی‌ترین اسناد مربوط به شهر قم است که بسیاری از مردم و مسئولان آن را نمی‌شناسند.
به گزارش تابناک قم، جلسه شامگاه سه‌شنبه بنیاد قم پژوهی با موضوع بررسی کتاب «تاریخ قم» و با حضور محققان حوزه قم پژوهی در این بنیاد برگزار شد.
سید حسن قریشی، یکی از محققان تاریخ قم در این جلسه با اشاره به اینکه در طول تاریخ ایران سه دوره به تاریخ‌های محلی خیلی توجه شده اظهار داشت: یکی از این دوران قرن چهارم و آل بویه است که کتاب تاریخ قم در آن نوشته شده و دیگری دوره تیموریان است که این کتاب ترجمه شده است. سومین دوره، دوره ناصری است که از این دوره اسناد سرشماری بسیاری به جا مانده است.
وی با بیان اینکه کتاب تاریخ قم در قرن چهارم خلق شده افزود: قم سابقه بسیار دیرینه‌ای حتی پیش از تمدن باستانی سیلک کاشان یا دیگر مناطق دارد.
این تاریخ‌دان با اشاره به اینکه تمدن قم کهن‌تر از تمدن مصر است ابراز داشت: مسیر رودخانه‌ای که در محدوده سرزمینی قم جاری شده، دلیل به وجود آمدن این تمدن است.
وی با بیان اینکه قم سابقه شهرنشینی بسیار دارد که در کتاب یعقوبی به شهر هزار دروازه شناخته شده است گفت: در دوره ساسانیان، اشکانیان و هخامنشیان خاندان قمی مشهور بوده است.
قریشی افزود: قم مانند دیگر شهرها مورد هجوم مهاجمین بوده که اسکندر، اعراب، مغولان و ترک‌ها از جمله مهاجمان به قم بوده‌اند.
به گفته وی، منطقه قلی درویش در دوره مغول ویران شد و بر اثر این هجوم قم مانند قلعه‌ای که درویشی در آن زندگی کند، شناخته شد.
نقش تشیع در فراگیری تمدن ایرانی
این قم‌پژوه با اشاره به اینکه قرن چهارم یک نهضت علمی در جهان اسلام به وجود آمد که آل بویه این نهضت را به وجود آورد اضافه کرد: روحیه تشیع در پنهان کردن عقاید خود موجب گسترش تمدن ایرانی در آن زمان شد.
وی ادامه داد: شیعه در گذشته تساهل و تسامحی داشته که موجب گسترش تمدن می‌شده که امروز این تسامع را خارج از تشیع می‌بینیم.
قریشی با اشاره به اینکه کتاب تاریخ قم ۲۰ فصل داشته که ۵ فصل آن در دسترس است، گفت: مشخص نیست ۱۵ باب دیگر این کتاب کجا هست و به چه مطالبی می‌پرداخته است.
وی با اشاره به اینکه کتاب تاریخ قم، تاریخ اساطیری قم و دوران تاریخی قم را خوب به هم پیوند می‌دهد افزود: ملتی که تاریخ اساطیری داشته باشد قطعاً ملت پایداری هستند.
قم تاریخ اساطیری دارد
این تاریخ‌دان با اشاره به اینکه همه ملت‌ها و همه شهرها اسطوره ندارند ابراز کرد: ایران پیش از اسلام مرکز نظامی و مرکز حیات پهلوانان بزرگی مانند گیو بوده که نامشان در شاهنامه ذکر شده است.
وی با بیان اینکه بحث دیگری که در تاریخ قم به آن اشاره شده شهرشناسی و جامعه شناسی شهری است، اظهار کرد: در این کتاب محلات امکانات آب انبارها و تولیدات مردم را به خوبی تبیین کرده است.
قریشی با اشاره به اینکه اقتصاد شهری هم در این کتاب مورد توجه قرار شده گفت: تولیدات، قیمت‌ها، خراج‌ها و ضرب سکه در آن دوران در این کتاب شرح داده شده است.
به گفته وی، توجه به نواحی اطراف قم از دیگر ویژگی‌های کتاب است و مطالعه این کتاب نشان می‌دهد شهرهایی مانند قمصر و ... آن زمان جزوی از قم بوده‌اند.
مهاجرت به قم قدمت دیرینه دارد
این پژوهشگر با اشاره به اینکه جغرافیای طبیعی قم هم در این کتاب خوب تبیین شده اظهار کرد: یکی از شاخص‌های اساسی قم مهاجرت‌ها است که بعد از اسلام مهاجرت قبایل مختلف اعراب را داشتیم. بعدها ترکان و بعد در دوران قاجار موج مهاجرت‌ها آغاز می‌شود.
به گفته وی، آقا محمدخان قاجار قبایل مختلف ترک و لر را به قم مهاجرت داده و اطراف قم مستقر کرده است.
قریشی با اشاره به اینکه جامعه شناسی قم با دیگر شهرها تفاوت دارد ادامه داد: اگر به این موضوعات توجهی نشود موجب آسیب خواهد شد.
وی با بیان اینکه این مهاجرت‌ها در روحیه مردم هم اثر گذاشته است، اظهار کرد: به عنوان مثال مهاجرت خوارج به مرور زمان در عهد و وفای مردم اثر گذاشته است.
تبدیل شدن فرهنگ شادی به فرهنگ غم
این محقق به اثراتی که مهاجرت بر تغییر فرهنگ قم گذاشته اشاره کرد و گفت: قمی‌ها اهل شادی بودند و عید نوروز را همیشه گرامی می‌داشتند و شادی جزوی از فرهنگ اصیل ایرانی‌ها و قمی‌ها بوده که حتی در مرگ لباس سفید می‌پوشیدند و آن را شروع زندگی دیگر می‌دانستند.
وی افزود: با شکل گرفتن مهاجرت‌ها به قم این فرهنگ به مرور تغییر کرد. اعرابی که از یمن به قم آمده بودند، بخشی مدتی را در کوفه ساکن شده بودند و فرهنگ عزاداری را به قم آورده و موجب شدند فرهنگ قمی از شادی به حزن برود و موجب شده شادی در فرهنگ دینی قمی‌ها مورد نکوهش قرار بگیرد.
قریشی با اشاره به اینکه نوشتن کتاب تاریخ قم انقلابی در تاریخ‌ها محلی شد، خاطرنشان کرد: این راه البته بی رهرو ماند و ادامه نیافت و علتش این است که تقابل مذهبی به وجود آمد بین اهل قم و حاکمیت سیاسی که بیشتر اهل سنت بودند.
تسامح قم با اهالی ادیان
وی با اشاره به وضعیت دینی مردم در کتاب تاریخ قم به تصویر کشیده شده، افزود: این کتاب در اواخر قرن چهارم نوشته شده اما در همین زمان در قم آتشکده‌ها وجود داشته‌اند و در کتاب ذکر شده جمکران ۱۲ محله دارد که در هر محله یک آتشکده وجود دارد.
وی ادامه داد: این موضوع تسامح در قم را نشان می‌دهد که چقدر با اهل فرقه‌های دیگر سازگاری داشته‌اند و اینکه گرایش به تشیع و اسلام به مرور زمان صورت گرفته است و بر اساس عقلانیت بوده است.
به گفته این محقق قم‌پژوه در تاریخ نمونه‌ای ذکر نشده است که قمی‌ها آتشکده‌ای را ویران کنند.
اهتمام حکومت‌ها به تاریخ‌نگاری محلی در گذشته
سید محسن محسنی، یکی از قم‌پژوهان نیز در این جلسه به معرفی کتاب تاریخ قم پرداخت.
وی با اشاره به اینکه این کتاب سند مهمی از گذشته قم است که کسی به آن توجه ندارد، اظهار داشت: نخستین چاپ این کتاب را مرحوم سید جلال الدین تهرانی رئیس شورای سلطنت در سال ۵۷ انجام داده که مدت‌ها به این چاپ استناد می‌شد.
این پژوهشگر افزود: در سال ۶۱ به صورت افست انتشارات توس همین کتاب را عرضه کرد. محمدرضا انصاری تصحیحی ارائه داد و چاپ دیگری داریم که انتشارات زائر از روی یک نسخه دوره قاجار رونویسی شده است.
وی با اشاره به اینکه نام اصلی این کتاب، «کتاب قم» است گفت: نگارش این کتاب را حسن بن محمد بن حسن قمی به زبان عربی انجام داده و در ۲۰ فصل بوده که امروز فقط ۵ فصل در اختیار ما قرار دارد.
محسنی با بیا اینکه وزیر فخرالدوله دیلمی که یکی از دانشمندترین و علم دوست‌ترین وزرای ایران کسی است که این کتاب به او تقدیم شده ابراز کرد: در جهان اسلام تعداد انگشت شماری تاریخ کهن داریم که شهر قم یکی از شهرهایی است که از این تاریخ بهره گرفته است.
وی گفت: در این کتاب قلمرو تاریخی شهر قم تعریف شده و این سند تاریخی نشان می‌دهد روزگاری کاشان، ساوه، تفرش، آوه و خمین جزو سرزمین قم بوده‌اند.
به گفته این محقق، در کتاب وقتی می‌خواهد قلمرو تاریخی را تعریف کند می‌گوید خطه قم و از شهر صحبت نمی‌شود.
محسنی، بخشی از مشکلات امروز قم را از احیا نشدن این قلمرو تاریخی می‌داند که موجب شده مصیبت‌هایی مانند ریزگردها قم را آزار بدهد.
منبع: مهر
