«عماد الاعلام، «از علمای مبرز حوزههای علمیه»، «مفتخر به سوابق طولانی مجاهدت و خدمات به انقلاب و نظام جمهوری اسلامی»، «حضور همیشگی در فعالیتهای سیاسی جامعه مدرسین قم»، «خدمات در سنگر امامت جمعه تبریز قهرمان»، «همراهی و همگامی با رزمندگان دفاع مقدس».
این عبارات، تنها گوشهای از اصطلاحات استفاده شده در قلم و نوشتار حضرت امام و حضرت آقا درباره مرجعی مبارز و مجاهد و خستگیناپذیر است که در چهارم اردیبهشت ماه 1393 و در سن 90 سالگی در قم، رحلت فرمود.
او مرحوم آیتالله شیخ میرزا مسلم ملکوتی رحمت الله علیه است که در سال 1321، پس از به پایان رساندن دوره سطح در حوزه علمیه تبریز، برای ادامه تحصیل و بهرهگیری از علماء و دانشمندان حوزه علمیه، به شهر مقدس قم مهاجرت کرد.
او همچنین از شاگردان بارز آیتالله خمینی و مورد علاقه و توجه ایشان بود و در درس علوم عقلی و فلسفه ایشان، حضوری مداوم داشت. همچنین زمانی که آیتالله خمینی تدریس خارج فقه و اصول را شروع کردند، آیتالله ملکوتی مشتاقانه از درس آیتالله خمینی فیض برد و دیگران را نیز به این کار ترغیب میکرد.
آیتالله ملکوتی همچنین در علم فلسفه از بزرگانی مانند آیتالله میرزا مهدی مازندرانی، آیتالله میرزا مهدی آشتیانی و آیتالله علامه طباطبایی استفادهها برد.
ایشان پس از 13 سال اقامت و تحصیل مداوم و استفاده عمیق از استادان بزرگ فقه، اصول و فلسفه در قم، در سال 1334 برای تکمیل اندوختههای علمی و کسب معارف بیشتر، عازم حوزه علمیه نجف شد و از محضر بزرگانی مانند آیتالله سید محسن حکیم، آیتالله سید عبدالهادی شیرازی و آیتالله سید ابوالقاسم خویی به مدت 12 سال کسب استفاده کرد و به درجه اجتهاد نائل آمد و حتی در این مدت، یک دوره کامل درس اصول آیتالله خویی را به رشته تحریر درآورد و از شاگردان بارز وی بود. سال 1347 فرا رسید و آیتالله ملکوتی به ایران بازگشت و به عنوان عضو برجسته جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و البته به عنوان شاگرد همیشگی امام و کمک در مسیر مبارزه و به ثمر نشستن انقلاب، در عرصههای مختلف و سرنوشت ساز حضوری پررنگ داشت و در اکثر اعلامیههای صادر شده از سوی جامعه مدرسین، به عنوان نخستین حمایت کنندهها و امضاکنندهها، فعال بود که نشان دهنده عمق شخصیت انقلابی ایشان است؛ چنانکه در بیانیه معروف و موصوف به خلع شاه از سلطنت، امضای آیتالله ملکوتی نخستین امضا در آن بیانیه است.
انقلاب اسلامی که به پیروزی رسید و البته پس از شهید آیتالله قاضی طباطبایی و شهید آیتالله مدنی – که امامت جمعه تبریز را بر عهده داشتند - و پس از مدتی امامت جمعه موقت آیتالله مشکینی، امام تصمیم گرفتند تا آیتالله ملکوتی را در سال 1360 به عنوان نماینده خود در آذربایجان و امامت جمعه تبریز منصوب کنند که مثل همیشه و به عنوان سرباز امام و با همه مشکلاتی که در آن روزگار برای آذربایجان و تبریز اتفاق افتاده بود، این افتخار را پذیرفت و در خدمت انقلاب قرار گرفت. امام نیز این حکم را برای ایشان صادر فرمودند:
بسم الله الرحمن الرحیم
چون جناب مستطاب حجه الاسلام والمسلمین آقای مشکینی ـ دامت افاضاته ـ به طور موقت اقامه جمعه شهر تبریز را عهدهدار بودند و پس از تعطیلی دروس قم، لازم است به محل خود، حوزه علمیه قم مراجعت کنند، پس از تشکر از معظم له که قبول زحمت فرمودند، جناب مستطاب عمادالاعلام و حجت الاسلام آقای حاج شیخ مسلم ملکوتی ـ دامت افاضاته ـ را که سوابق ایشان و مراتب علم و تقوای معظمله معلوم است، به سمت نمایندگی از جانب خویش و منصب امامت جمعه منصوب کرد. امید است که جناب ایشان در تمشیت امور و رسیدگی به احتیاجات محل و خدمت به اسلام و مسلمین، موفق باشند و از اهالی محترم آذربایجان، به ویژه علمای اعلام و حججاسلام ـ دامت برکاتهم ـ تقاضا میکنم که در پشتیبانی ایشان توجه داشته باشند. انشاءالله تعالی، معظمله با مشورت حجج اسلام در خدمت به جمهوری اسلامی توفیق حاصل کنند. سلامت و سعادت همگان و عظمت اسلام و مسلمین را از خداوند متعال خواستارم.
و السلام علی عبادالله الصالحین
روح الله الموسوی الخمینی.
او به تبریز میرود و در نخستین خطبه نماز جمعه رو به مردم میگوید:
«من مسلم هستم و از طرف امام آمدهام.»
در آن روزگار و با توجه به اوضاع آذربایجان و حضور و فعالیت برخی گروههای چالش برانگیز اوایل انقلاب، تبریز اوضاع خوبی نداشت و این بود که آیتالله ملکوتی با برخوردهای معقول و بزرگوارانهای که در پیش گرفت، در نقش یک پدر مهربان، تعداد زیادی از این افراد، اعم از روحانی و غیر روحانی را که در این ماجرا به ضد انقلاب تبدیل شده بودند، به عناصر انقلابی، کارآمد و در خدمت نظام و انقلاب تبدیل کرد و همه را به جرگه طرفداران امام خمینی بازگرداند. او به مخالفان به دیده احترام مینگریست و به عنوان نماینده امام و امام جمعه تبریز، هرگز به یک گروه خاصی گرایش پیدا نکرد و همه گروههای چپ و راست و جناحهای دیگر را زیر بال خود گرفت.
سال 1374 است و آیتالله مسلم ملکوتی، در پی درخواست آیتالله محمد فاضل لنکرانی و آیتالله علی مشکینی از رهبر انقلاب و پس از کسب نظر موافق ایشان به شهر قم مراجعت کرد.
متن نامه آیتالله خامنه ای خطاب به وی چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم
جناب مستطاب آیتالله حاج شیخ مسلم ملکوتی دامت ایام افاداته
بعد السلام و التحیه،
امید است وجود شریف حضرتعالی مشمول الطاف و تفضلات الهی بوده و از توفیقات عالیه برخوردار بوده باشید.
اخیرا بعضی از اعاظم اعلام قم که از دوستان جنابعالی و مرجع حوائج دینی و فقهی خاص و عام هستند، طی مرقومههای جداگانه از اینجانب درخواست کردهاند که انتقال جنابعالی را به حوزه علمیه قم صانَها الله عن المکار و الفتن، و اشتغال علمی در آن مرکز بزرگ تعلیم فقه و اصول و تفسیر و فلسفه و حدیث و کلام خواستار گردم.
اینجانب ضمن تقدیر از خدمات با ارزش جنابعالی در شهر تبریز عزیز و خطه عظیم الشان آذربایجان و با دعا برای مردم غیور و انقلابی و سرشار از شور و شعور ایمانی آن سامان، مرقومه شریف حضرات آقایان بزرگوار را برای جنابعالی میفرستم و از خداوند متعال مسئلت میکنم که در مقام تدریس و تعلیم در حوزه مبارکه قم، مشمول اعانت و توفیق الهی بوده باشید.
سلام اینجانب را به آقایان علما و مردم تبریز ابلاغ فرمایید.
و السلام علیکم و رحمه الله
سید علی خامنه ای.
چنین است که آیتالله ملکوتی به شهر محل تحصیل و تدریس خود باز میگردد و تا سال 1393، به تدریس و تحقیق و در عین حال تالیف کتب علمی مشغول میشود و از این رهگذر، شاگردان فراوانی پرورش مییابند.
سرانجام این عالم مجاهد مانند چنین روزی در چهارم اردیبهشت ماه، دعوت حق را لبیک میگوید و به سوی معبود میشتابد.
پس از ارتحال ایشان است که رهبر انقلاب، پیام تسلیتی به این شرح صادر میفرمایند:
بسم الله الرحمن الرحیم
رحلت عالم جلیل مرحوم آیتالله آقای حاج شیخ مسلم ملکوتی رضوان الله علیه را که از علمای مبرز حوزههای علمیه بوده و مفتخر به سوابق طولانی مجاهدت و خدمات به انقلاب و نظام جمهوری اسلامی است، به خاندان مکرم و معزز و شاگردان و ارادتمندان ایشان و به عموم مردم عزیز آذربایجان و نیز به مراجع عظام و علمای اعلام حوزه علمیهی قم تسلیت عرض میکنم.
حضور همیشگی این عالم مجاهد در فعالیتهای سیاسی جامعه مدرسین قم در دوران اختناق و سپس خدمات ایشان در سنگر امامت جمعه ی تبریز قهرمان و همراهی و همگامی با رزمندگان دفاع مقدس، سوابق ثبت شدهای است که از حافظه تاریخ انقلاب و از دیوان کرام الکاتبین محو نخواهد شد، انشاءالله.
از خداوند متعال رحمت و مغفرت و علوّ درجات ایشان را مسئلت میکنم.
سید علی خامنهای.
پس از آن است که آیتالله ملکوتی پس از تشییعی باشکوه، در رواق شهید مطهری حرم مطهر حضرت کریمه اهل بیت سلام الله علیها به خاک سپرده می شود و به آرامشی ابدی میرسد.